معرفی باغ ارم شیراز

خوشا شیراز و وضعِ بی‌مثالش، خداوندا نگه دار از زَوالش... باغ ارم شیراز یکی از جاذبه های اصلی گردشگری شیراز و در واقع نمونه‌ای از یک باغ-کوشک محسوب می‌شود که به دلیل وجود درختان مرکبات در باغ و همچنین خیابانی که با سروهای باشکوه احاطه شده، محبوبیت زیادی بین گردشگرانی که به شیراز سفر می‌کنند، پیدا کرده است.

گروه تحریریه ایران مبله در این مقاله قصد دارد تا به معرفی باغ ارم شیراز بپردازد تا اگر برای نوروز 1402 برنامه سفر به شیراز را دارید علاوه بر بازدید از سایر مکان‌های توریستی و گردشگری در شیراز، از این باغ غافل نشوید. در این مقاله ابتدا تاریخچه باغ ارم شیراز را بررسی می‌کنیم و در ادامه معماری، پلان و پوشش گیاهی آن را مورد بررسی قرار می‎‌دهیم.

تاریخچه باغ ارم شیراز

هسته مرکزی و اصلی باغ ارم، کوشک اصلی است که مربوط به عهد قاجار می‌باشد. علاوه بر این وجود سرونازهای بلند و قدیمی باعث شده که زیبایی بیشتری به باغ ارم ببخشند. باغ ارم شیراز در تاریخ 14 آبان ماه 1353 هجری شمسی به ثبت ملی رسیده است. همچنین این باغ در تاریخ 6 تیرماه سال 1390 هجری شمسی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. مساحت این باغ بالغ بر 110 هزار مترمربع است و بیشتر مساحت این باغ با درختانی مانند سرو و نارنج پوشیده شده است.

از اینکه برای اولین بار چه کسی باغ ارم شیراز را بنا کرده است اطلاعات دقیق و مشخصی در دسترس نیست اما با توجه به اینکه نام باغ ارم شیراز در چندین سفرنامه قدیمی یاد شده است، بر این اساس می‌توان به این نکته پی برد که قدمت این باغ به قرن‌های دهم و یازدهم هجری بر می‌گردد. در کل سند و یا حتی تاریخ ساخت دقیق و مشخصی از باغ ارم شیراز به ثبت نرسیده است.

بعضی از تاریخ‌شناسان و باستان‌شناسان بر این باورند که باغ ارم شیراز به دوره سلجوقیان مربوط می‌شود. در آن زمان حکمران استان فارس، اتابک قراچه بود. از آنجایی که این شخص به ساخت باغ تخت و چند باغ دیگر نیز اقدام کرده بود، ممکن است باغ ارم شیراز هم به درخواست اتابک قراچه بنا شده باشد. البته اطلاعات دقیق و معتبری از این گفته در دسترس نمی‌باشد.

همانطور که گفتیم قدمت باغ ارم شیراز به قرن‌‌های دهم و یازدهم هجری برمی‌گردد. جالب است بدانید که این باغ در دوران آل اینجو، مظفریان و تیموریان نیز وجود داشته که دوران حکومت هر سه به قرن هشتم هجری مربوط می‌شود. واژه اینجو در زبان مغولی به معنای املاک ویژه است. در یکی از غزلیات حافظ به نام ارم اشاره شده که از اینجا می‌توان حدس زد سلسله آل اینجو اختیار باغ ارم را در دست داشته است.

در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا            زلف سنبل ز نسیم سحری می‌آشفت

گفتم ای مسند جم، جام جهان بینت کو            گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت

پس از دوران ذکر شده، باغ ارم شیراز به تصرف پادشاهان سلسله مظفریان در آمد. گرچه باز هم اطلاعات جامع و مشخصی از وضعیت این باغ در دوره صفویان در دسترس نمی‌باشد و فقط می‌توان در بعضی از نوشته‌هایی که توسط گردشگران خارجی یافت شده، به آبادی و زیبایی باغ‌های دوران صفویه اشاره کرد. بعد از دوره صفویه، می‌توان گفت که تقریبا همه باغ‌های ایران مخصوصا باغ‌های شیراز توسعه و مرمت شدند.

جالب است بدانید که اختیار باغ ارم از سال‌های آخر دوره زندیه حدود 75 سال در دست سران ایل قشقایی بوده و از این باغ به عنوان مرکز فرمانروایی خود استفاده می‌کردند. در دوره زندیه عمارتی در باغ ارم شیراز ساخته شد و از آن پس در دوره قاجاریه و در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، عمارتی دیگر در این باغ ساخته شد و ساخت این عمارت چند سال طول کشید. طبق اسناد و مدارکی که در دسترس است، باستان‌شناسان بر این باورند که عمارت اصلی باغ تا دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بوده است و بر اساس همان ساختمان، عمارت فعلی باغ ارم شیراز زمانی ساخته می‌شود که حاج نصیرالملک شیرازی این باغ را خریده است.

همچنین تزیینات بنای عمارت موجود در باغ ارم شیراز توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک تکمیل می‌شود که وی داماد و خواهرزاده حاج نصیرالملک شیرازی می‌باشد. در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ ارم شیراز یک کتیبه از جنس سنگ مرمر واقع شده است که شعر زیر با خط نستعلیق روی آن کتیبه نوشته شده:

از وزیر شه نصیرالملک راد           دائمش باغ ارم آباد باد

این کتیبه به دوره سلطنت مظفرالدین شاه قاجار مربوط می‌شود که در آن زمان حکمران فارس، حاج نصیرالملک شیرازی بوده است. در نمای شرقی عمارت باغ ارم شیراز، تعداد 6 کتیبه سنگی دیگر یافت می‌شود که هرکدام از آن‌ها تاریخ‌های متفاوتی دارند و نکته جالب توجه این است که نام حاج نصیرالملک شیرازی در آن کتیبه‌ها به چشم می‌خورد.

چهره امروزی باغ ارم به دوران ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد و از آنجا که ساختمان کنونی آن را مرحوم نصیرالملک ساخته، تعدادی کتیبه سنگی در بخش‌های مختلف باغ از نصیرالملک به جا مانده است. در سر در ورودی شمال شرقی باغ چندین کتیبه و کاشی‌کاری دیده می‌شود که یکی از آن‌ها آیه «نصر من الله و فتح قریب» به خط نستعلیق روی کاشی معرق است.

کتیبه دیگر از سنگ مرمر لیمویی رنگ است که با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می‌شود و این بیت شعر «از وزیر شه نصیرالملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد» به خط نستعلیق به چشم می‌خورد. در طرفین در ورودی شمال شرقی باغ ارم، دو طاق نما با کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم قرار دارد.

کتیبه‌های باغ ارم شیراز به همین تعداد خلاصه نمی‌شود و در نمای شرقی عمارت، ۶ کتیبه سنگی در نمای جرزهای طبقه اول قرار گرفته‌اند که روی آن‌ها اشعار هنرمندان معروف ایرانی همچون حافظ و سعدی دیده می‌شود. ظاهرا در گذشته نقوشی روی ۶ کتیبه مذکور وجود داشته که اشعاری به خط نستعلیق جایگزین آن‌ها شده‌اند. دو تخته سنگ آهکی نیز در دو طرف حوضخانه هستند که پنجره‌های آهنی بین آن‌ها قرار دارد. تصویر مردی با خصوصیات و لباس و کلاه یک مرد عشایری جنوب با نیزه‌ای در دست روی این دو تخته سنگ نقش بسته که از روی نقوش دوره هخامنشی در تخت جمشید اقتباس شده است.

مالک باغ ارم شیراز پس از دوره قاجاریه همسر شاه پهلوی بوده که وی باغ ارم را به دانشگاه سراسری شیراز واگذار نموده و از این باغ به عنوان کاخ پذیرایی استفاده می‌کردند. از طرفی دیگر ساختمان باغ ارم در اثر گذشت زمان و همچنین بر اثر برخی عوامل طبیعی مخروبه شده بود اما در طول سال‌های 1345 تا 1350 هجری شمسی مورد مرمت و بازسازی اساسی قرار گرفته است. همچنین در آن زمان بجای دیوار باغ به احداث یک دیوار سنگی همراه با نرده آهنی پرداختند که دیوار فعلی باغ ارم شیراز است. علاوه بر این بخش‌های مختلف باغ مانند آینه‌کاری و نقاشی‌های موجود در سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها مرمت شدند و زمین بزرگی به باغ ارم شیراز افزوده شد.

باغ ارم شیراز کجاست؟

باغ ارم یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های دیدنی شیراز است که نزدیک به میدان ارم، در خیابان ارم و در نزدیکی مجموعه‌ دانشگاه شیراز واقع شده است.

ایستگاه متروی نمازی، نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به باغ ارم شیراز است که با حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی از ایستگاه مترو و با گذر از میدان دانشجو و میدان ارم، می‌توانید به باغ ارم برسید یا با استفاده از تاکسی به‌سمت باغ بروید.

همچنین اگر با ماشین شخصی قصد رفتن به این باغ را دارید و از سمت بخش‌های شمالی شهر به‌طرف باغ ارم می‌روید، بهترین مسیر برای دسترسی بلوار چمران است. باید مسیر بلوار چمران را تا انتها ادامه بدهید و از میدان دانشجو (میدان علم) به سمت چپ بپیچید و تا میدان ارم (میدان خوابگاه) بروید. پس از رسیدن به میدان ارم باید به راست بپیچید و وارد خیابان ارم شوید تا بعد از مدت زمان کوتاهی به باغ ارم برسید.

در صورتی که از قسمت‌های جنوبی شهر به‌سمت باغ ارم می‌روید، باید خود را به خیابان آزادی برسانید و از آنجا وارد خیابان ارم شوید. در صورتی که خیابان ارم را تا نزدیکی میدان ارم ادامه دهید، باغ ارم در سمت چپ شما قرار گرفته است.

ساعت بازدید باغ ارم شیراز

باغ ارم در ماه‌های فروردین و اردیبهشت از ساعت 8 صبح تا ۲۰ به‌ صورت یکسره؛ در ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور از ساعت ۸ تا ۱۳ و از 17 تا ۲۰:۳۰؛ در ۶ ماه دوم سال از ساعت ۸ تا ۱۳ و از ۱۴:۳۰ تا ۱۷ فعالیت می‌کند. لازم به ذکر است در تعطیلات رسمی بجز تعطیلات نوروز، باغ ارم تعطیل است.

معماری باغ ارم شیراز

باغ ارم شیراز یک زمین مستطیل شکل است که در گذشته دور تا دور این باغ با دیوار گلی پوشیده شده بود اما امروزه نرده‌های آهنی جای دیوارهای گلی را گرفتند. معماران باغ ارم برای حذف شیبی که از غرب به شرق زمین باغ وجود داشته، در بعضی از بخش‌های این باغ پله‌هایی را قرار دادند تا جلوی شیب موجود در باغ را بگیرند. ساختمان‌های اصلی که در غرب باغ ارم شیراز قرار گرفتند شامل یک عمارت اصلی و اندرونی می‌باشد. جالب است بدانید ارتفاع این عمارت بیشتر از سایر نقاط باغ است.

علاوه بر ساختمان‌ها، حوض بزرگ و زیبایی در کنار ساختمان اصلی باغ ارم شیراز وجود دارد که مساحتش به ۳۳۵ متر و عمق آن به نیم متر می‌رسد. گفته شده در ساخت این حوض از چند تخته سنگ بزرگ استفاده شده است و قدمت آن به دوران ایلخانیان می‌رسد. به نظر می‌رسد عمق این استخر در گذشته بیشتر از این بوده چون پس از ترمیم و مرمت به عمق فعلی کاهش یافته است.

در چهار گوشه باغ ارم شیراز، چهار نخل زیبا قرار گرفته که جذابیت بسیاری به حوض بخشیدند و شما می‎توانید تصویر بنای اصلی باغ را در آب مشاهده کنید. در این باغ یک جوی آب را می‌بینید که در امتداد حوض جریان دارد. این آب پس از عبور از حوض کوچک تالار حوضخانه، به حوض اصلی و سپس جوی‌های اطراف آن وارد می‌شود که در ادامه در اطراف باغچه‌های باغ جریان می‌یابد. درهای ورودی باغ ارم به طرف شمال و بلوار ارم هستند، اضلاع دیگر آن به بلوار آسیاب سه‌تایی، خانه‌های مسکونی و باغ‌های دیگر محدود می‌شوند.

عمارت اصلی باغ ارم شیراز

عمارت اصلی باغ ارم که در بخش غربی مجموعه واقع شده جذابیت زیادی برای گردشگران و مسافران دارد. باغ ارم شیراز به‌گونه‌ای طراحی شده که بازدیدکنندگان برای رسیدن به مرکز باغ و محل ساختمان اصلی و حوض، باید از طول باغ عبور کنند.

ساختمان عمارت از سه طبقه با پشت‌بام شیروانی تشکیل شده است و از گچبری تا نقاشی، حجاری، پنجره‌های مشبک آهنی، منبت‌کاری و کاشی‌کاری در تزیینات آن به چشم می‌خورد. این عمارت که نمونه بارز ساختمان‌های اواسط دوره قاجار است با پیروی از اصول معماری دوران زندیه و صفویه انجام شده است. حتی درهای عمارت که با چوب ساج ساخته شده‌اند، پس از سالیان سال شکل اصلی خود را حفظ کرده‌‌اند و همچنان مثل گذشته سالم هستند. توسعه باغ و اضافه شدن زمین‌های وسیعی به قسمت غربی باغ ارم باعث شده‌اند که عمارت اصلی و ساختمان اندرون به‌شکل یک مجموعه در وسط باغ قرار بگیرند.

یکی دیگر از ساختما‌های دیدنی شیراز که در عمارت اصلی باغ ارم قرار دارد، موزه‌ای با نام «سنگ و گوهر دریای نور» است. این موزه از سال 1390 آغاز به کرده است و بیش از ۱۴۰ نوع سنگ و گوهر قیمتی و کمیاب از ایران و سایر کشورها در آن به نمایش درآمده است.

تعداد طبقه‌های عمارت اصلی باغ ارم شیراز

عمارت اصلی باغ ارم شیراز از سه طبقه تشکیل شده که در حال حاضر بازدید از طبقات ممنوع است.

• طبقه اول:

  این طبقه به‌عنوان تالار حوضخانه شناخته می‌شود و به دلیل اینکه در روزهای گرم تابستان، محلی خنک برای استراحت باشد، هم‌ سطح با زمین ساخته شده است. در این تالار علاوه بر آب‌نما و جوی آبی که از وسط آن می‌گذرد و باعث خنک‌تر شدن هوا می‌شود، یک ستون سنگی حجاری‌شده باشکوه وجود دارد. سقف و دیوارهای این بخش با کاشی‌های معرق و هفت رنگ پوشانده شده‌اند که از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری عصر قاجار به شمار می‌روند. تصاویر زیبایی از داستان خسرو و شیرین، شکارگاه‌ها و طبیعت و... از نقوش روی این کاشی‌ها هستند.

• طبقه دوم:

  طبقه دوم عمارت شامل بخش‌های مختلفی همچون ایوان، سالن و راهرو می‌شود که در دو طرف ایوان اصلی، دو ایوان کوچک‌تر قرار دارد. در این طبقه، ایوانی بزرگ با سقفی بلند و مسطح و دو ستون سنگی یک‌پارچه دیده می‌شود که روی سرستون‌های آن، تصویر مردانی با لباس‌های قاجاری و گل و بوته نقش بسته است. از ویژگی ممتاز و متمایز این ایوان دو ستونی، تزیینات گچبری روی دیوارهای سه طرف آن است؛ ضمن اینکه در پیشانی این ایوان و اطراف آن، کاشی‌کاری‌های قجری کار شده است که در بناهای دوره قاجار مشابه آن وجود ندارد. علاوه بر این ایوان بزرگ، دو ایوان کوچک با دو ستون سنگی یک‌پارچه در این طبقه به چشم می‌خورد که زیبایی آن را تکمیل کرده‌اند. درست در بالای آشپزخانه طبقه اول و در ضلع جنوبی این طبقه، آشپزخانه دیگری قرار دارد. یکی از نمونه‌های جالب پنجره‌های دوره قاجار در همین طبقه قرار دارد و همان سه پنجره آهنی در ورودی سردابه هستند که از زمان احداث ساختمان باقی مانده‌اند. پنجره وسط ابعاد بزرگ‌تری نسبت به دو پنجره‌ قرینه طرفینش دارد.

• طبقه سوم:

  سالن بزرگی شبیه به سالن طبقه دوم، درست در وسط طبقه سوم قرار دارد که پنجره‌هایش رو به ایوان اصلی است. این طبقه به‌لحاظ ساختاری مثل طبقه دوم است و شامل سه اتاق و یک سالن بزرگ دیگر می‌شود. دو سالن این طبقه دارای سقفی با تیرهای چوبی و نقاشی‌های زیبا و نفیسی از طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، شکارگاه‌ها، چهره زنان و... است. این نقوش به‌خوبی نشان می‌دهند که هنر نقاشی روی سقف در عصر قاجار در شهر شیراز مرسوم بوده است.

نمای عمارت اصلی و تزیینات باغ ارم شیراز

با دیدن عمارت اصلی باغ ارم، اولین چیزی که هر چشمی را به خود خیره می‌کند، کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ نمای آن هستند؛ نظیر کاشی‌کاری‌های حاشیه پنجره‌های نمای غربی عمارت که نقوش شاهان و سربازان هخامنشی، گل‌ها و مناظر روی آن‌ها نقش بسته است؛ هرچند زیباترین بخش این تزیینات را می‌توان نقش داریوش هخامنشی و شکار آهو توسط پلنگ دانست که حیرت هر بیننده‌ای را به‌همراه دارد.

در دو طبقه از عمارت، ستون‌‌هایی با الهام از تخت جمشید به چشم می‌خورد که شکوه و زیبایی آن‌ها را در ذهن تداعی می‌کند. علاوه بر دو نیم‌‌دایره که در دو طرف بالای بنا وجود دارد، تابلویی با سه هلال در وسط این نیم‌دایره‌ها قرار گرفته است که در اصطلاح معماری به آن سنتوری می‌گویند.

در بزرگ‌ترین هلال، در کنار تصویر ناصرالدین شاه سوار بر اسب سفید، سه نقش رستم پهلوان، سلیمان و ملکه سبا، خسروشیرین و یوسف و زلیخا نیز دیده می‌شود که با اقتباس از داستان‌های فردوسی و نظامی و قصه‌های مذهبی هستند.

سایر بناهای باغ ارم شیراز

اندرون:

عمارت و محوطه اندرون از دو سالن و پنج اتاق تشکیل شده است که در سمت غرب باغ و درست در پشت ساختمان اصلی قرار دارد. در ضلع غربی محوطه اندرون، عمارتی یک طبقه در سطحی بالاتر از سطح محوطه اندرون جای گرفته است. عمارت اندرون نیز از نظر تزیینات چیزی کمتر از عمارت اصلی ندارد و پیشانی آن مزین به هلال کاشی‌کاری است که به دوره قاجار تعلق دارد و هم‌زمان با کاشی‌کاری‌های عمارت اصلی انجام شده است. در طرفین اتاق وسط و در زیر هلال‌‌ها، دو ستون آجری با کاشی‌کاری‌های معرق وجود دارد.

بخش اداری:

مجموعه‌ای متشکل از هشت اتاق در کنار عمارت اصلی قرار دارد که در سال‌های اخیر مرمت شده‌اند و در حال حاضر برای واحد سرپرستی و امور اداری باغ به کار می‌روند.

شرق باغ:

دو اتاق در کنار در ورودی شرقی باغ است که برای استفاده نگهبانان و کارکنان ساخته شده‌اند.

پلان باغ ارم شیراز

بر اساس اسناد و مدارک، برای طراحی اولیه باغ ارم برخی از اصول باغسازی ایرانی نظیر ترکیبات ساده و موزون، نظام مشخص، خطوط مستقیم و عمود بر هم رعایت شده است؛ هرچند این اصول به مرور زمان دستخوش تغییراتی شده‌اند و خبری از این طراحی در بخش‌های شمالی و شمال غربی باغ نیست. به‌دلیل همین تغییر و تحولات، باغ ارم از یک باغ ایرانی به باغ دیگری تبدیل شده است.

شکل اولیه محور اصلی باغ که امروزه بخشی از آن تفکیک و تخریب شده، به‌لحاظ ساختار فضایی و چشم‌انداز حداقل چهار بخش کلی داشته است؛ هرچند تخریب بخش‌هایی در سمت جنوب و پایین‌ترین خیابان عرضی باغ، همین طور تخریب کوشک پایین باغ، فضاسازی‌های اطراف آن و سایر تغییراتی که در طول زمان رخ داده است، ساختار و ویژگی‌های اصلی باغ را از بین برده‌اند. این چهار بخش اصلی باغ در امتداد هم بوده‌اند و باعث نظم در فضای باغ می‌شدند. 

بخشی از محور ذکر شده که به کرت و استخر مقابل کوشک اصلی متصل می‌شود، با ردیف منظمی از درختان سرو محصور شده است و به‌مثابه خیابانی می‌ماند که رسمی‌ترین بخش از محور اصلی باغ را تشکیل می‌دهد.

اگر برای بررسی سایر جاذبه های دیدنی یا خرید سوغاتی شیراز کمک نیاز دارید می‌ توانید به راهنمای جامع سفر به شیراز مراجعه کنید و اطلاعات بیشتری کسب کنید.

اجاره منزل مبله در شیراز و سراسر شهرهای ایران